آشنایی با صنایع چوبی در ایران

از آنجایی که صنایع دستی چوبی یک اثر هنریست و کاربرد گسترده ای دارد مورد استقبال بسیاری از کاربران قرار گرفته است .

صنایع چوبی دارای رشته های مختلفی شامل: معرق کاری ، خاتم کاری ، نازک کاری و… که مجموعه صوفی در این مقاله به توضیحاتی در مورد آنها پرداخته است.

منبت کاری

منبت کاری هنری است مشتمل بر حکاکی و کنده کاری روی چوب بر اساس ظرافت و نقش‌های دقیق. قدمت این هنر در ایران به بیش از 1500 سال پیش می‌رسد، اما برخی از مورخین و محققین قدمت آن را قبل از این تاریخ نیز ذکر کرده‌اند، به طوریکه دکتر عیسی بهنام در کتاب صنایع دستی ایران، قدمت این هنر را در ایران از ابتدای شروع تاریخ می‌داند اما چون صنایع چوبی ، مقاومت قابل ملاحظه‌ای در برابر رطوبت، عوامل جوی و… ندارد، بنابراین نمونه یا اثری از چوب‌های منبت کاری شده در دوره‌های پیش از اسلام در ایران بدست نیامده است.

قدیمی‌ترین اثر بدست آورده از منبت کاری در ایران مربوط به نیمه اول سده سوم هجری قمری و زمان صفاریان است که یک لنگه در چوبی است در مساجد جامع عتیق شیراز و به دستور عمربن لیت صفاری ساخته شده و دارای زیر سازی از چوب تبریزی است.

ورودی آن با خلال‌هایی از چوب گردو و نقوش پنج ضلعی بسیار زیبایی بافته است.

بعد از اسلام، هنر منبت کاری جهت تزئین رحل‌های قرآن، درب و پنجره‌های اماکن متبرکه و مساجد به کار رفته که نمونه‌های متعدد آن زینت بخش موزه‌ها و سایر مراکز هنری ایران و جهان است.

در حال حاضر مهم‌ترین مراکز منبت کاری در ایران شهرهای آباده و گلپایگان است اما در شهرهای تهران، ارومیه، تبریز، رشت نیز تا حدودی منبت کاری رواج دارد.

صنایع چوبی مورد استفاده در منبت کاری شامل برخی از انواع چوب گردو، فوفل، نارنج و گلابی است.

فرآورده‌های تولیدی آن شامل انواع قاب عکس، قاب آینه، سرویس‌های رومیزی اداری، انواع ظروف، سرویس تختخواب و … می‌باشد.

روش کار

ابتدا چوب مورد نظر را انتخاب می‌کنند (چوب بایستی سفت باشد و به هنگام کار ترک برندارد) این چوب باید متناسب با طرح انتخاب شده نیز باشد.

سپس طرح را بر روی چوب انتقال می‌دهند. بعد از این مرحله توسط «مغار» اطراف طرح را خالی کرده و طرح را برجسته می‌نمایند.

استفاده از مغارهای مختلف بر حسب نوع طرح و بسته به تجربه استاد کار دارد. بعد از اتمام کنده کاری و برجسته شدن طرح، با سنباده تمام سطح کار را صاف و هموار می‌کنند.

سپس توسط «سیلر کیلر» یا «لاک الکل» و در برخی مواقع «موم‌های مختلف» سطح کار را پوشش می‌دهند.

این کار به زیبایی محصول کمک می‌کند علاوه بر آن مقاومت چوب را نیز افزایش می‌دهد.

.

معرق کاری

یکی از زیباترین هنرها و ظریف ترین کارها بر روی چوب معرق است.

در هنر معرق کاری چوب، هنرمند با قرار دادن چوب‌های خوش رنگ و زیبا در کنار هم، تصویری گیرا و موزون به بیننده ارائه می‌کند.

این هنر دارای ویژگی‌های فنی ویژه‌ای است که آن را از سایر هنرهای چوبی متمایز می‌کند.

ویژگی الحاقی بودن این هنر باعث شده تا بتوان آن را بر روی زیر ساخت‌های متنوعی اجرا نمود. تولید کنندگان معرق برای طراحی و ساخت این زیر ساخت‌ها سعی می‌کنند تا برای اجرای معرق تناسب و دوام کافی را دارا باشند.

گرچه زادگاه این هنر را سرزمین هند می‌دانند، اما از دوران قدیم به ایران راه یافته و هنرمندان ایرانی تکمیل کننده و گسترش دهنده آن بودند.

این هنر که در ابتدا تلفیقی از صنایع چوبی و فلز بود، توسط معرق کاران هنرمند ایرانی تغییر شکل داده و هنرمندان ایرانی به جای یک نوع چوب که معمولا متن اصلی دست ساخته‌ها را تشکیل می‌داد، به استفاده از انواع چوب با رنگ‌های مختلف که در حال حاضر این چوب‌ها به 72 نوع از جمله رز، عناب، فوفل، اقیاقیا، نارنج، زیتون، شمشاد و … می‌رسد، پرداختند.

علاوه بر آن، گاهی از استخوان شتر، صدف، روی، برنج، نقره، عاج و طلا نیز بر حسب ضرورت در تکمیل فرآورده‌های معرق کاری استفاده می‌شود.

شیوه کار

ابتدا طرح مورد نظر را روی کاغذ کالک یا کاغذ روغنی می‌کشند.

این طرح‌ها اغلب اقتباسی از خطوط اسلیمی و ختایی با مینیاتورهای ایرانی و دیگر طرح‌های اصیل و سنتی ایرانی است.

سپس این طرح‌ها را بر روی یک تخته سه لایی می‌چسبانند و به وسیله میخ‌های سوزنی کوچک بر روی زمینه اصلی کار که بیشتر چوب فوفل یا رز است و حدود پنج میلی‌متر قطر دارد نصب می‌کنند و بعد با ظرافت و دقت به کمک اره مویی به بریدن خطوط اطراف آن می‌پردازند.

پس از بریدن کلیه خطوط و هنگامی که زمینه کار به صورت تابلویی (که جای نقوش در آن خالی است) درآمد تخته سه لایی را از آن جدا کرده و برای تکمیل کار قسمت‌های مختلف طرح را به نسبت رنگی که باید در تابلو داشته باشد دوباره از چوب هایی که هر یک دارای رنگ ویژه‌ای است بریده و در جای خود قرار می‌دهند و با چسب به متن می‌چسبانند.

در معرق غیر از ورقه چوب، برای زیبائی بیشتر از صدف و عاج و ورقه فلزی نیز استفاده می‌کنند.

در یک محصول معرق اصیل، به هیچ عنوان نبایستی از مواد رنگی (اعم از گیاهی یا شیمیایی) استفاده کرد، بلکه بایستی رنگ‌ها تماما طبیعی باشد.

آخرین مرحله ساخت یک اثر معرق «پولیستر کاری» است که در این مرحله سطح تابلو با محصول به وسیله «کیلر» یا «سیلر» پوشش داده شده و آماده عرضه به بازار می‌شود. مهم‌ترین مراکز این هنر در حال حاضر تهران است.

از صنایع چوبی جهت معرق ساخت تابلوهای مختلف و تزیین رویه میز، صندلی، جعبه قاشق و چنگال، ظروف، درب‌های مقایر و ائمه و… استفاده می‌شود.

.

گره چینی یا مشبک

گره چینی یا مشبک یکی دیگر از هنرهای چوبی زیبا و قدیمی کشورمان است که اجرای آن نیازمند وقت و مهارت زیادی است.

در این روش قطعات مختلف را به شکل‌های هندسی و اسلیمی در یک قاب قرار می‌دهند.

چناچه ذکر شد قدمت این هنر به زمان‌های بسیار دور می‌رسد، ولی اوج این هنر به صورت امروزی به زمان صفویه می‌رسد که از تبریز شروع شد و بعد به قزوین راه یافت و از آنجا به اصفهان و در این شهر بود که رونق زیادی پیدا کرد.

نوعی از گره چینی، گره چینی شیشه‌ دار (مشبک) است که کاربرد آن در «اورسی» (به معنی بالا رونده و منظور درب و پنجره‌هایی است که به صورت کشوئی از پایین به طرف بالا حرکت می‌کنند) و درب و پنجره‌های خانه‌های قدیمی می‌باشد و چوب و شیشه‌های مخصوص رنگی اصلی‌ترین اجزاء تشکیل دهنده این نوع گره چینی می‌باشد.

شیوه کار

بعد از انتخاب یک طرح کلی که عمدتا طرحی هندسی است، طرح بر روی کاغذ پیاده می‌شود. سپس با استفاده از کاغذ کالک، طرح را بر روی چوب پیاده می‌کنند.

چوب را بر اساس طرحی که روی آن پیاده شده با اره برش داده و به قطعات کوچکتری تقسیم می‌کنند.

در قسمتی از گره چوب که قرار است شیشه در لای آن قرار گیرد، به وسیله اره مخصوصی شکاف ایجاد می‌شود.

سپس شیشه‌های مربوطه نیز برش داده شده، در کنار چوب قرار داده می‌شوند که این کار به حوصله و تجربه زیادی نیاز دارد و به این طریق کل کار مونتاژ می‌گردد.

.

پیج محصولات ما را در اینستاگرام دنبال کنید.